Version classiqueVersion mobile

Bède le Vénérable

 | 
Stéphane Lebecq
, 
Michel Perrin
, 
Olivier Szerwiniak

La postérité

Bède le Vénérable : une source invisible de l’in honorem sanctae crucis de Raban Maur (810)

Michel Perrin

Résumé

Whe know that Bede was one of the Raban’s sources and that Raban and that Raban wrote his biblical commentaries especially in order to complete Bede. But the in honorem sanctae crucis is greatly poetical work in which Raban generally doesn’t mention of his sources and in which nobody surmised that he made use of Bede. At his time the use of CD-ROM allows us to affirm that Raban liberally took in Bede’s work which he often uses in large textual quoations. That allows us to better conceive how the young Raban worked. In reality the in honorem sanctae crucis can be seen as introductory to his exegetic work.

Texte intégral

1Bède a été une des sources d’inspiration de Raban, en même temps que les méthodes de travail de l’Antiquité Tardive (issues de l’école antique) ont perduré jusque Raban et au-delà. Cette proposition n’a rien de nouveau ou de révolutionnaire, et la chose est prouvée notamment dans le domaine de l’exégèse, comme le montrera le livre de Silvia Cantelli sur l’exégèse carolingienne (à paraître chez Brepols, 2003) : tout confirme que Raban a voulu compléter Bède et Alcuin. Nous allons essayer de le montrer dans l’in honorem sanctae crucis, qui ne ressortit pas du domaine de l’exégèse.

2Quelques rappels chronologiques, concernant Bède (673/4-26 mai 735, LexMA 1,1734-1771 ; CPL 1343-1384) :

  • de locis sanctis, 702-703

  • de temporibus, en 703

  • de natura rerum, au début VIIIe, vers 703 (les auteurs-sources principaux sont Pline, Macrobe, Isidore)

  • in apocalypsin sancti Iohannis, 703-709

  • in Lucae euangelium expositio, avant 816

  • de templo Salomonis, fin des années 20

  • de temporum ratione, en 725 (les auteurs-sources principaux sont Macrobe, Isidore)

  • homiliae euangelii, 730-735

  • de tabernaculo, dernier travail de Bède

  • de die iudicii,

  • ìn Cantica Canticorum allegorica expositio,

3Les auteurs prééminents chez Bède sont Ambroise, Jérôme, Augustin, Grégoire le Grand. On a remarqué que les citations d’auteurs profanes (Virgile, Ovide, Perse, Lucain ; signalons au passage que ce sont des poètes) étaient la plupart du temps chez lui de seconde main. L’héritage de Bède est passé à York, où est passé Alcuin (735-804, voir LexMA 1,417-420 ; qui, en tant que conseiller de Charlemagne, a eu l’influence que l’on sait à la cour carolingienne. Et c’est à

4Tours que les destins du vieil Alcuin et du jeune Raban se sont croisés, et que Raban (voir LexMA 5,144-147) a eu l’idée de son cycle de poèmes figurés à la gloire de la croix du Christ (voir notre introduction du CCCM 100). Raban a eu l’idée de son cycle de vingt-huit poèmes figurés sans doute à Tours, mais c’est à Fulda qu’il l’a mené à bien (en 810). Le manuscrit le plus complet (Vaticanus Reginensis 124) comporte d’abord une série de dédicaces, un prologue, un poème- préface, et une liste des titres des poèmes (la partie dite A). Vient ensuite, sur la page de gauche, la série des vingt-huit poèmes (la partie B) et sur la page de droite, celle des explications en prose qui correspondent (la partie C). Les poèmes figurés sont retranscrits alors d’une manière normale, c’est-à-dire sans tenir compte du carroyage. Et le manuscrit se termine par une version libre en prose des poèmes figurés (la partie D). Ajoutons que les manuscrits du IXe siècle qui subsistent mesurent environ 30 cm de large par 40 de haut, que ce sont des exemplaires-cadeaux envoyés à des personnalités éminentes de l’empire carolingien, et que ce coup d’éclat littéraire (c’était en quelque sorte le record du genre, non dépassé par la suite) rendit immédiatement Raban célèbre dans tout l’empire carolingien.

***

5J’ai donc repris dans la perspective du colloque Bède mes travaux concernant l’In honorem sanctae crucis (plus connu sous son titre humaniste de laudibus sanctae crucis) après la parution de l’édition chez Brepols en 1997 (CCCM 100 et 100 A). En effet, nous pouvons disposer maintenant des CD de banques de données (BTL, CLCLT 6 (3 disques qui intègrent maintenant BTL), MGH 3, PL de Chadwyck et le tout récent Poetria Nova du SISMEL sous la direction de Paolo Mastandrea, paru en novembre 2001). Pour l’édition, nous avions des concordances « papier » qui avaient déjà permis d’identifier un bon nombre de citations bibliques supplémentaires (que l’on compare l’édition de 1997 au tome 107 de la Patrologie Latine de 1853), nous avions identifié quelques citations parmi les plus visibles, comme celle des Étymologies d’Isidore de Séville en C 1, remarqué aussi que, dans l’In Matthaeum, Raban calquait parfois Bède, in Lucam (voir CCCM 100, introduction, p. XVI), mais nous étions évidemment loin du compte.

6Au stade intermédiaire où nous nous trouvons aujourd’hui, pour donner une perspective générale autant que provisoire, le bilan des citations massives dans l’in honorem est le suivant :

  • Augustin : 5 fois

  • Bède : 13 fois

  • Grégoire le Grand : 2 fois

  • Isidore de Séville : 1 fois

  • Jérôme : 1 fois

  • Julien Pomère : 2 fois

7Naturellement, l’enquête n’est pas finie, les banques de données ne sont pas encore exhaustives, et la recherche est tributaire de ce qui a été injecté dans les banques de données (on doit toujours avoir en tête cette réserve méthodologique préalable).

8Naturellement aussi, on détecte beaucoup d’expressions, souvent de quelques mots où Raban et Bède sont particulièrement proches l’un de l’autre, et où il faut considérer qu’on détecte là leur proximité dans l’espace et surtout dans le temps. Quelques exemples, avant de nous arrêter aux citations massives (on se bornera à la partie que nous appelons A) :

  • A 2,19 (« intercessio Albini pro Mauro ») : « monitis precibusque » est une alliance de mots rare : Bède, in Luc. 4,13, l. 1400 (p- ac m-) ; in Luc. 6,23 ; Apoc. 1,6, col. 149, l. 7 et 2,12, col. 168, l. 42 (m- et p-)
    - A 6, 70 (la page de prose qui fait face au poème-dédicace à Louis le Pieux) : « in augmentum praemiorum tuorum » est proche de Bède, in Marc. 1,2, l. 762, « in augmenta p- »

  • A 6, 73, « metro dactylico tetrametro » fait penser à Bède, de arte metrica 19, l. 2, qui est à l’époque le traité de référence en ce qui concerne les questions de métrique.
    - A 7,1 (« prologus ») : même attaque « hortatur nos » au début du de templo Salomonis (la lettre-dédicace au prêtre Acca)

  • A 7, 4-6 ; une citation biblique (Exode 25,2) : « loquere filiis Israhel, ut tollant mihi primitias, ab omni homine qui offert ultroneus accipietis eas » est commune à Raban et à Bède, tabernaculo 1, ch. 3, l. 211 (PL 91, 399 A)
    - A 7, 18 ; à propos de la croix, « quae claritate sua cuncta clarificat », on peut penser à Bède, tabernaculo 1, l. 1189 et in Luc. 1,1, l. 540 : « < Christus > clarificatus est ea claritate quam... ». Mais « clarifica [...] claritate » est fréquent (Cyprien, Ambroise, Augustin) et on pense aussi à Vulg., Ioh. 17,5 : « clarifica me tu Pater apud temet ipsum claritatem ».

  • A 7, 26-28 : « semel quoque pro peccatis nostris mortuus est iustus pro iniustis, ut nos offerret Deo, faceretque nos regnum et sacerdotes Deo Patri suo » fusionne deux citations de la Vulgate : « Christus semel pro peccatis mortuus est iustus pro iniustis ut nos offerret Deo » (I Petr. 3,18) et « et fecit nostrum regnum sacerdotes Deo et Patri suo » (apoc. 1,6). Mais l’ajout « pro peccatis nostris » dans la I Petr. est propre à Bède, hom. evang. 2,24, l. 277.

9Naturellement, on pourrait continuer ainsi tout au long de l’in honorem sanctae crucis et faire une cueillette des passages manifestant une proximité entre Bède et Raban. Cela signifie sans aucun doute que Raban connaissait Bède, et que, par son vocabulaire et ses préoccupations, il était plus proche de lui que de saint Augustin par exemple. Mais, à en rester là, il est difficile d’aller au-delà d’une notion de proximité. Ce n’est qu’en ajoutant au dossier des citations au sens propre du mot que l’on peut apporter de véritables preuves.

  • 1 Dans ce qui suit, le texte de Raban est imprimé en romaine, la Bible est en italique, et Bède (ou x (...)

10Avant de parler des citations massives, il faut dire aussi que Raban cite explicitement seulement Augustin (4 fois), Jérôme (2 fois), Grégoire (1 fois), un vers d’Horace, les noms de Lucrèce, Porfyrius (Optatianus), Sedulius et Prosper d’Aquitaine comme praticiens du « stylus geminus ». Mais pas Bède. A cela deux explications : Bède n’est sans doute pas une autorité du même poids qu’Augustin, Jérôme ou Grégoire (et même eux ne sont pas toujours cités explicitement). Ensuite, la pratique courante de l’Antiquité (jusqu’à aujourd’hui) consiste à citer celui qui fait autorité plutôt que le texte didactique ou technique auquel on puise concrètement (on ne cite pas le Quid ou le Lagarde et Michard à qui l’on emprunte le renseignement recherché). Disons aussi qu’il est difficile de présenter le tout d’une manière à la fois rapide et claire : c’est ici un premier essai de mise en forme1.

C 5, 1-64. Thème : l’église est l’édifice spirituel de la demeure de Dieu

  • 2 Vulg. Tim. 3,15.
  • 3 Luc. 20,35-36.
  • 4 Ioh. 2,19.
  • 5 I Cor. 3,16.

In hac igitur pagina crux sancta per medium tendit, quatuor quadrangulas formas circa latera eius positas habens : ad ostendendum utique caelestis aedificii structuram, Ecclesiae uidelicet Dei uiui, quae et domus eius est, columna et firmamentum ueritatis2. Ad hanc ergo domum pertinent electi angeli, quorum nobis similitudo in futura uita promittitur, dicente Domino : Illi autem qui digni habentur saeculo illo et resurrectione ex mortuis, neque nubunt, neque ducunt uxores, neque enim ultra mori poterunt ; aequales angeli sunt, et filii sunt Dei, cum sint filii resurrectionis3. Ad hanc pertinet ipse mediator Dei et hominum, homo Christus Iesus, ipso attestante, cum ait : Soluite templum hoc, et in tribus diebus excitabo illud4. Quod exponens euangelista subiunxit : Hoc autem dicebat de templo corporis sui. Dicit autem apostolus de nobis : Nescitis quia templum Dei estis, et spiritus Dei habitat in uobis5.

  • 6 Paralip. lib. 1,6,10. Citation ajoutée à Bède par Raban
  • 7 Quelques adaptations opérées par Raban sur Bède templo lib. 1, l. 7sq. (CCSL 119A, p. 148, l. 7-26) (...)

Si ergo ille templum Dei per assumptam humanitatem factus est, et nos templum Dei per inhabitantem spiritum eius efficimur, constat utique quia figuram omnium nostrum et ipsius uidelicet Domini, et membrorum eius quae nos sumus, templum illud materiale tenuit, quod Salomon rex aedificauit in Hierusalem6 ; sed ipsius tamquam lapidis angularis singulariter electi et pretiosi in fundamento fundati ; nostri autem tamquam lapidum uiuorum superaedificatorum super fundamentum apostolorum et prophetarum, hoc est super ipsum Dominum7.

  • 8 Bède, templo lib. 1, l. 287 (CCSL 119A, l. 283-289) : « quod ostendit apostolus... positum est quod (...)
  • 9 Bède, in principium Genesis 3,11, l. 595 + in Cantic. lib. 4,6, l. 253.
  • 10 I Petr. 2,4-5.

Quod ostendit Apostolus dicens : Fundamentum enim aliud nemo potest ponere praeter id quod positum est, qui est Christus Iesus. Qui propterea recte fundamentum domus Domini potest uocari, quia, sicut ait Petrus, Non est aliud sub caelo datum nomen hominibus in quo oporteat nos saluos fieri8. Et item : Ad quem, inquit, accedentes lapidem uiuum, ab hominibus quidem reprobatum, a Deo autem electum et honorificatum, et ipsi tamquam lapides uiui superaedificamini9 domus spiritalis in sacerdotium sanctum, offerentes spiritales hostias acceptabiles Deo per Iesum Christum10.

  • 11 Bède, hom. evang. 2, hom. 25, l. 227 : « in hoc ergo fundamento lapides... et prius patriarchae et (...)
  • 12 A rapprocher de Bède, in Cantic. lib. 5,7, l. 823 : « nullus potuit... regni adita caelestis ante i (...)

Possunt ergo huius fundamenti primi lapides ac fundationi habiles, patriarchae et prophetae, apostoli11 et martyres non incongrue accipi, qui siue praedicando, siue operando, siue patiendo, fidei fundamenta nobis iecerunt, et quorum auctoritatem in doctrina, exempla in actibus, imitationem in tolerantia cetera turba fidelium sequitur. Nam sicut apostoli et martyres post Saluatoris incarnationem, passionem et resurrectionem atque ascensionem in caelos per totum orbem spiritale aedificium domus Dei Christum praedicando12, siue etiam pro Christo moriendo fabricati sunt, ita ante aduentum eius in carne patriarchae atque prophetae in priore populo, et in his regionibus in quibus degebant, semper aliorum uitam uerbis atque exemplis in melius conuertere satagebant, quatenus digna conuersatione Deum habere mererentur habitatorem, ipsumque sibi esse sentirent Deum propitium, sub cuius dominatione positi cognouerunt omnipotentem.

  • 13 III Reg. 5,17 + Bède, templo 1, l. 304. (CCSL 119A, l. 282-283).
  • 14 Bède, templo 1, l. 304 (CCSL 119A, l. 304) : « quadratum... figurae corda assimilantur electorum [. (...)

Bene ergo in libro Regum scriptum est de illa typici templi aedificatione, quod praeceperit rex ut tollerent lapides grandes, lapides pretiosos in fundamentum templi, et quadrarent eos13. Lapides ergo pretiosi sunt sancti uiri, quia meritis sunt praeclari, qui bene quadrari iubentur, ac sic in fundamento poni. Quadratum namque omne quocumque uertitur fixum stare consueuit. Cui nimirum figurae assimilantur corda electorum, quae ita in fidei firmitate consistere didicerunt, ut nulla occurrentium aduersitate, nec ipsa etiam morte a sui rectitudine possint status inclinari : quales uidelicet doctores Ecclesia non solum de Iudaea, uerum etiam de gentibus perplures suscepit14.

11Raban a pris ici son inspiration principale dans le De templo de Bède, qu’il a adapté au dessin du poème figuré (d’où l’insistance sur tout ce qui est carré).

C 7, 17-20 + 71. Thème : le chiffre quatre, les quatre éléments, etc

Recte igitur quaternarium numerum perfectione sacratum paene nullus ignorat, et ideo bene illum in forma crucis Christi transfiguratum totus orbis ueneratur. Siquidem mundum quattuor elementis constare manifestum est, id est, igne, aere, aqua et terra. Et totum orbem quattuor terminari partibus siue angulis notum est, oriente scilicet et occidente, aquilone et meridie. Quattuor quoque sunt uicissitudines temporum, id est, uer, aestas, autumnus, hiems ; et quattuor quadrantes naturalis diei, id est, quater senae horae, quae tamen his initiis dignoscuntur, mane uidelicet et meridie, uespere et intempesto.

  • 15 Bède, de natura rerum 4, l. 9sq. (CCSL 123A, p. 195, l. 2-10) : « terra enim, ut grauissima et quae (...)

Sed quomodo cruci conuenienter possit haec dispositio coaptari intimandum est. Si ergo erectam crucem uoluerimus aspicere, ignem, quod supremum est elementorum, in arce illius collocemus ; aerem quoque et aquam, quae media sunt in elementis, in transuerso crucis ligno, quod per medium stipitis erecti ducitur, consignemus ; terram uero, quae grauissima est et imum in creaturis tenet locum, inferiori parti crucis deputemus. Haec quippe omnia elementa sicut quadam naturae propinquitate sibimet commiscentur, ut15 mundi integritatem conficiant : ita etiam quattuor partibus crucis sibimet sociantur, ut perfectam speciem eius demonstrent...

  • 16 Hier. in Ezech, I, I, l. 392.
  • 17 Verg., Aen. I, 90.

Nunc ignis aerem siccat, aqua humidiorem facit, nunc terra aquarum alluuionibus afficitur, nunc solis ardore siccatur. Aqua quippe natura mobilis est, et quemdam circulum cursu conficit. Omnia flumina, ait Ecclesiastes, intrant in mare, et mare non redundat, ad locum unde exeunt flumina reuertuntur, ut iterum fluant. Ignis quoque similiter naturalem motum habet unde ad altiora se semper erigit accensus, et locum sibi super aera quaerit. Discurrunt fulgura16, et crebris micat ignibus aether17.

  • 18 Hier. in Ezech, I, I, l. 224.

Tempora namque circulis transeunt, et uicissitudines quattuor ternorum mensium orbibus eunt. Annus quoque ab eo quod semper uertatur, et in se redeat nomen accepit18. Dicitur et orbis terrae

  • 19 Juvencus, evang., praef. 11-12 : « Et uertigo[...]/Aethera sidereum iussa moderamina uoluet ».

Et uertigo poli terras atque aequora circum uoluet19.

  • 20 Hier., in Ecclesiasten 1,6, l. 156.

Gyrans gyrando uadit spiritus, et in circulos suos reuertitur20.

  • 21 Cf. Bède, de temporum ratione, cap. 34 (« de quinque circulis mundi et subterraneo siderum meatu ») (...)
  • 22 Verg. georg., I, 240.

Quinque tenent zonae caelum21,
obliquus qua se signorum uerterit ordo22.

12Raban a pris sa matière dans le de natura rerum de Bède, dont il cite littéralement quelques lignes. Mais le texte porte visiblement la marque de Jérôme et de Juvencus. Reste à savoir comment il se fait que ces textes se trouvent rapprochés ici.

C 8, 14-15 + 30-40. Thème : le douze

  • 23 Bède, tabernaculo 3, l. 772 (PL 91, 477 D, ch. 6 ; CCSL 119A, p. 112, l. 794) : « sol iustitiae... (...)

Vnde et ipse Saluator carnem suscipere, et inter homines nasci dignatus est : qui lux in hunc mundum ueniens, duodecim apostolos, quos ex ipsa gente elegit sol iustitiae, in horarum similitudine illustrans, per cunctas plagas orbis23, ad sanctae Trinitatis fidem praedicandam direxit. Et in aedificio caelestis Hierusalem eiusdem numeri sacramentum multipliciter insinuatur, quod Apocalypsis quidem ostendit, ubi ita scriptum est : Et ostendit mihi ciuitatem sanctam Hierusalem, descendentem de caelo a Deo, habentem claritatem Dei : lumen eius simile lapidi pretioso, tamquam lapidis iaspidis, sicut cristallum ; et habebat murum magnum et altum, habens portas duodecim, et in portis angulos duodecim, et nomina scripta, quae sunt nomina duodecim tribuum filiorum Israhel. Ab oriente portae tres, ab aquilone portae tres et ab austro portae tres, et ab occasu portae tres ; et murus ciuitatis habens fundamenta duodecim, et in ipsis duodecim nomina duodecim apostolorum et agni, et reliqua.

  • 24 Bède, exp. apoc. 3,21,20 (PL 93, 202 D ; CCSL 121A, p. 559, l. 360-364) : « cuius artifex et condit (...)

Sancta enim Ecclesia in hoc aedificio spiritali significatur, quae est caelestis uidelicet Hierusalem, et urbs regis magni, cuius artifex et conditor est Deus, qui fundamentum eius simul et consummatio est, qui pro nobis etiam pontifex fieri dignatus est, ut proprii sanguinis hostia eiusdem moenia ciuitatis abluerit pariter atque dedicarit. Omnia quaecumque habet pater propria ipse possidet, unde in pectore summi pontificis duodecim lapides pretiosi, quaterno uersu dispositi, et duodecim patriarcharum nominibus inscripti uidebantur imponi, ut pulcherrimo mysterio panderetur, omnia spiritalia carismata, quae singuli quique sanctorum uiritim et ex parte percipiebant, in mediatore Dei et hominum homine Christo Iesu, pariter et perfecte fuisse conpleta24.

13C’est un commentaire de l’Apocalypse « et uidi caelum nouum et terram nouam » à travers le commentaire de Bède.

C 9, 29-54. Thème : les jours de l’année et le bissextile

Recte ergo hexagonus diuinitus huic dispositioni ordinatus est : quia senarius numerus in tota anni serie plurimum ualet.
Ad hoc quoque demonstrandum ponamus partem unius capituli de libro sancti Augustini quarto de sancta Trinitate : « Annus etiam unus, si. XII. menses integri considerentur, quos triceni dies conplent (talem quippe mensem ueteres obseruauerunt, quem circuitus lunaris ostendit) senario numero pollet. Quod enim ualent sex in primo ordine numerorum, qui constat ex unis, ut perueniatur ad.X., hoc ualent. LX. in secundo ordine, qui constat ex denis, ut perueniatur ad.C.

Sexagenarius ergo numerus dierum, sexta pars anni est. Proinde multiplicetur per senarium primi uersus tamquam senarius secundi uersus, et fiunt sexies sexageni, CCC. et sexaginta dies, qui sunt integri. XII. menses. Et quoniam sicut mensem circuitus lunae ostendit hominibus, sic annus circuitu solis animaduersus est. Restant autem quinque dies et quadrans diei, ut sol impleat cursum suum, annumque concludat. Quattuor enim quadrantes faciunt unum diem, quem necesse est intercalari excurso quadriennio (quod bissextum uocant) ne temporum ordo turbetur.

  • 25 Bède, temporum ratione 39, l. 51 sq. (PL 90, 469-470 ; CCSL 123B, p. 402-404, l. 20-59 ; la citatio (...)

Etiam ipsos quinque dies et quadrantem si consideremus, senarius numerus in his plurimum ualet. Et primo sicut fieri solet ut a parte totum computetur, non sunt iam dies quinque sed potius sex, ut quadrans ille accipiatur pro die. Deinde quia in ipsis quinque diebus sexta pars mensis est, ipse autem quadrans sex horas habet. Totus enim dies, id est, cum sua nocte, uiginti quattuor horae sunt : quarum pars quarta, qui est quadrans diei, sex horae inueniuntur. Ita ergo in anni cursu senarius numerus plurimum ualet »25.

14Le texte de base du chapitre est naturellement celui d’Augustin, De Trinitate. Mais la source directe de Raban est sûrement Bède. En effet, Bède suffit à expliquer Raban. Le titre du chapitre de Bède est « de mensura crementi et bissextilis », ce qui correspond bien à celui de Raban « de bissextili incremento ». Enfin et surtout, Bède suture deux textes d’Augustin que Raban place purement et simplement à la suite l’un de l’autre.

C 10, 40 + 51-60 + 62-64 + 68-87. Thème : le soixante-dix

  • 26 Bède, tabernaculo 2, l. 967 (PL 91, 442 B ; CCSL 119A, p. 66, l. 972) : « genus humanum sua passion (...)

Cum coeperint impleri dixit, non cum conpleti fuerint, quia non in consummatione mundi, sed in nouissima aetatum saeculi incarnatus est Christus, et per uerbum Euangelii illuminauit credentes, atque per passionem et resurrectionem suam restaurauit genus humanum26 [...]

  • 27 Vulg., Dan. 9, 24.
  • 28 Dan. 9, 24.

Septuaginta uero hebdomadas numerauit Daniel propheta usque ad Christum, quando finem acciperet delictum et praeuaricatio, et adduceretur iustitia sempiterna27. Verum ut haec apertius elucescant, ipsa iam angeli ad prophetam dicta uideamus. Septuaginta, inquit, hebdomadae abbreuiatae sunt super populum tuum, et super urbem sanctam tuam, ut consummetur praeuaricatio, et finem accipiat peccatum, et deleatur iniquitas, et adducatur iustitia sempiterna, et impleatur uisio et prophetia, et ungatur sanctus sanctorum28, et reliqua.

  • 29 Bède, temporum ratione 9, l. 13 (PL 90, 333-334 ; CCSL 123B, p. 305, l. 14-22). Le titre du chap. 9 (...)
  • 30 Ibid., 334 B (CCSL 123B, p. 306, l. 31-34) : « Neemias... pincerna regis Artarxersis [...] impetrau (...)

Nulli dubium, quin haec uerba Christi incarnationem designent, qui tulit peccata mundi, legem et prophetas impleuit, unctus est oleo laetitiae prae participibus suis29. Numerantur igitur istae hebdomadae per septenos annos distinctae, a uicesimo anno regni Artarxerxis regis, quando Neemias pincerna eius impetrauit ab eo restaurari muros Hierusalem, templo multo ante, Cyro permittente, constructo30, quae ipsae abbreuiatae esse scribuntur, hoc est, secundum lunae computum duodenorum mensium lunarium : hinc fiunt anni quadringenti nonaginta, qui ad solem redacti faciunt annos. CCCC. LXXV., ad eius uero baptismum quando unctus est sanctus sanctorum, descendente super eum Spiritu sancto sicut columba, non solum hebdomadas (-des Bède) septem et sexaginta duas fuisse completas, sed et partem iam septuagesimae hebdomadis inchoatam.

  • 31 Dan. 9, 26.
  • 32 Bède, temporum ratione 9, l. 57 (PL 90, 336A ; CCSL 123B, l. 57-69). Noter que les l. 65-68 de Raba (...)
  • 33 Dan. 9, 27.

Et post hebdomadas, inquit, sexaginta duas occidetur Christus, et non erit eius populus qui eum negaturus est31. Non statim post sexaginta duas hebdomadas, sed in fine septuagesimae hebdomadis occisus est Christus, quam ideo, quantum conicere possumus, segregauit a ceteris, quia de hac erat plura relaturus. Nam et Christus in illa crucifixus, et a populo perfido non modo in passione, uerum continuo ex quo a Iohanne praedicari coepit negatus est32. Confirmabit autem multis pactum hebdomas33, una ipsa uidelicet nouissima, in qua uel Iohannes Baptista uel Dominus et apostoli praedicando multos ad fidem conuerterunt.

  • 34 Dan. 9, 27.
  • 35 Bède, temporum ratione 9, l. 80-83 (PL 90,337 A ; CCSL 123B, l. 80-83) : « confirmabit autem pactum (...)
  • 36 Ibid. 9, l. 84 (PL 90, 337 A ; CCSL 123B, p. 308-309, l. 84-86) : « dimidium hebdomadis huius quint (...)

Et in dimidio hebdomadis deficiet hostia et sacrificium3435, hoc est, quinto decimo anno Tiberii Caesaris, quando inchoato Christi baptismate hostiarum purificatio fidelibus paulatim uilescere coepit36 ; et merito, quia quanto magis appropinquabat ueritas, umbra secedebat...

15Raban puise ici dans le De temporum ratione, ch. 9, sur les hebdomades, qui constitue une sorte de commentaire du livre de Daniel.

C 12, 19-26. Thème : Adam symbolise le Christ et sa passion

16Le texte de départ de Raban (l. 3-4 + 28-36 + 50-59) est Augustin, In Iohannem 9,14 + 10,12.

  • 37 Le texte cité est Sedulius, Carmen paschale 5,190-195. Voir aussi Bède, Luc. exp. 6,23, l. 533 (PL (...)

« Quae scilicet sancta crux est, quae iacens totum orbem metitur, de qua poeta ait :
Quattuor inde plagas quadrati colligit orbis

Splendidus auctoris de uertice fulget Eous

Occiduo sacrae lambuntur sidere plantae.
Arcton dextra tenet, medium laeua erigit axem,
Cunctaque de membris uiuit natura creantis,

Et cruce confixus Dominus regit undique mundum »37.

17Le poète est évidemment Sedulius, présenté comme le Virgile chrétien (en clair, celui qui est tellement connu qu’on ne le présente même plus) ; mais nous soupçonnons l’intermédiaire de Bède, en raison du découpage de la citation (Raban raccourcit le passage : six vers au lieu de huit), et de la finalité d’intention dans l’utilisation de Sedulius (identique dans les deux cas). Reste à expliquer le remplacement de « complexum Christus » (Sedulius et Bède) par « confixus Dominus » (Raban). CLCLT 5 et Poetria nova ne donnent pas d’autres citations du passage de Sedulius. Audrade contemporain de Raban (mort après 853), carmina 2,1,30, s’est peut-être inspiré de Sedulius : « Nam cruce complexum totum tibi subiugo mundum ». Mais « confixus Dominus » ne se retrouve que chez Raban, précisément dans l’in honorem (B 26,6). La conclusion qui semble provisoirement la plus probable est que Raban a modifié volontairement Sedulius pour l’adapter à son texte : c’est le Christ en croix qui (paradoxalement en apparence) est le maître et le roi du monde.

C 14, 54-62. Thème : les années depuis la création du monde jusqu’à la passion

  • 38 Bède, de templo 2, 19, l. 787 (PL 91, 790 A ; CCSL 119A, l. 787-794) : « Duo milia batos capiebat. (...)

Per X igitur litteram, quae millenarium numerum exprimit, apte beatitudo aeterna significatur. Nam millenarius numerus pro significatione perfectionis solet poni in Scripturis, quia nimirum denarium numerum quadratum solidum facit. Decem quippe decies ducta centum faciunt. Quae uidelicet figura iam quadrata, sed adhuc plana est, uerum ut in altitudinem surgat, et solida efficiatur, multiplica.C. per decem, et fiunt mille. Quo profecto numero stabilis et insuperabilis et uelut conquadrata iustorum in caelis uita designatur38, quia ex omni parte perfecta est cum et animarum infinita laetitia et corporum immortalitate perfruuntur ; quando speciem status sui perfectam habent, id est, in longitudine aeternitatem, in latitudine caritatem, in altitudine diuinam contemplationem.

18Le titre du chap. 19 du de templo de Bède est « de mari aeneo ». Raban y reprend un texte sur le nombre mille, il y joint une glose explicative, et il remplace « iustorum conscientia » par « iustorum in caelis uita », mieux adapté à son propos, qui est de montrer la correspondance entre mille et le béatitude éternelle (« beatitudo aeterna »).

C 18, 71. Thème : le nombre quarante et son mystère

  • 39 L’adjectif quadrifidus est rare. Voir Adamnan Hiensis (624-704), loc. sanct. 2, 21, l. 5 : « eccles (...)
  • 40 « Confixus in stipite » est un poétisme qui vient de Juvencus, evang. 4,700 : « Liberet et mirero c (...)

« Item secundum huius numeri medietatem, id est, a uiginti annis eligebantur filii Israhel primitus in militiam Domini (ut Pentateuchi narrat historia) ut ostenderetur quia mox ut oriri coeperint sanctis bella uitiorum, non paruus statim adest labor certaminum : Qui autem sunt Christi, ait Apostolus, carnem suam crucifixerunt cum uitiis et concupiscentiis. Metiturque hic numerus secundum dispositionem sanctae crucis in templo Salomoniaco sancta sanctorum, id est, uiginti cubitos in longitudine, et uiginti cubitos in latitudine, ut ostendatur ipse esse sanctus sanctorum, qui in crucis quadrifidae39 confixus est in stipite40, ut re propitiaret delicta populi, et sanctificaret totius orbis gentes, habitans inter eos et saluans omnes credentes in se ».

19« Quadrificus » est un mot rare, dont Raban n’est sûrement pas l’inventeur ; il a bien dû le trouver quelque part, et peut-être chez Bède.

C 20, 20-51. Thème : le cent-vingt

« Proinde illud quos arca Noe cum ex Dei praecepto construebatur, et ad saluationem electorum ad similitudinem sanctae crucis impiis diluuio perituris praeparabatur, in.C.XX. annorum calculo paenitentiae tempus hominibus ante decretum est, quid aliud significat, quam quod ita tantum a fluctibus huius saeculi possumus permanere illaesi, si euangelicae doctrinae in fide sanctae Trinitatis digne operantes deuotis mentibus obediamus. Hoc autem quod omnis templi altitudo.C.XX. cubitorum fuit, ad idem sacramentum respicit : quod et primitiua in Hierosolymis Ecclesia post passionem, resurrectionem et ascensionem Domini in caelos, in hoc numero uirorum gratiam Spiritus sancti accepit.

Itaque procedente naturalis numeri progressione ab uno usque ad. XV., et collectis in unum omnium locorum summitatibus, C.XX. fiunt. XV. ; namque quae ex septem et octo constant, solent nonnumquam ad significationem referri uitae futurae, quae nunc in sabbatismo geritur animarum fidelium, perficietur autem in fine saeculi resurrectione corporum immortalium. Quapropter apte numero centenario et uicenario, magna electorum beatitudo in futura uita designatur, apte in hoc tertium domus Domini cenaculum consummatur : quia post praesentes fidelium labores, post acceptam in futuro requiem animarum, plena totius Ecclesiae felicitas in resurrectionis gloria conplebitur.

Ad quod mysterium aeque pertinet, ut diximus, quod resurgens a mortuis atque ad caelos ascendens, huic numero uirorum Spiritum sanctum in linguis igneis misit ; eosque qui diuersitate linguarum ab inuicem discrepauerant, repente omnium cognitione loquelarum communem in laude sua fecit habere sermonem. Nam et Ecclesia suo tempore resurgens a morte, atque ad caelos ascendens in carne incorruptibili, plene ac perfecte dono Spiritus sancti illustrabitur, quando, iuxta promissum apostoli, erit Deus omnia in omnibus.

  • 41 Bède, de templo 1, l. 803 sq. (PL 91,754 C-755 A ; CCSL 119A, p. 167, l. 803-830) : « quod autem om (...)

Tunc plena erit adunatio linguarum in omnibus, ad praedicanda magnalia Dei, quia consona mente ac uoce omnes diuinae gloriam maiestatis, quam praesentem uident, collaudant41 ; tuncque uox illa psalmi perfecte conplebitur, qua Spiritus sanctus per prophetam omnes gentes ad laudem Domini prouocando exhortatur, ita dicens : Laudate Dominum, omnes gentes, et collaudate eum, omnes populi, quoniam confirmata est super nos misericordia eius, et ueritas Domini manet in aeternum ; quando quotquot de omnibus gentibus ad uitam praedestinati sunt aeternam, omnibus scandalis de Ecclesia Christi per angelorum officia eiectis, uniti capiti suo unam laudem Deo omnia membra concorditer et perpetuo cantabunt.

20Raban veut parler du nombre cent-vingt ; sur ce point, Bède lui offre un texte pratiquement « prêt à l’emploi » dans le De templo ; il s’est contenté de faire une introduction, une conclusion et de pratiquer quelques coupures (n’oublions pas les contraintes de l’in honorem sanctae crucis : il faut que les textes d’explication ne dépassent pas une page du manuscrit (certes de grand format : 30 cm par 40 cm, mais quand même).

C 21, 12-15. Thème : le nombre soixante-douze

  • 42 Augustin, quaest. euang. 2,14,2 : « sicut uiginti quattuor [...] lustratur, ita ministerium [...] t (...)

Sicut ergo. XXIIII. horis totus orbis peragitur atque illustratur, ita mysterium illustrandi orbis per Euangelium Trinitatis in. LXX. duobus discipulis intimatur. Vicies quater enim terni septuagies dipondius42. Sed haec distributio apte figurae sanctae crucis mancipatur, quia per ipsam sacramentorum Christi dispensatione totus orbis glorificatur.

21L’information vient évidemment d’Augustin. Mais Raban a puisé chez Bède, comme le montre notamment « mysterium » commun à Bède et Raban, contre « ministerium » d’Augustin. Le texte convenait bien pour montrer que 72 = 24 x 3.

C 22, 15-25. Thème : le Chrisme et sa valeur chiffrée

Cur autem modo a nobis in hoc opus sit assumpta, haec ratio est : notatur enim in ipsa ille numerus dierum, quo praedicasse mundo Christus creditur, et ille qui ante aduentum eius secundum, ab Antichristi temporibus usque in finem mundi futurus, secundum Danielis prophetiam ab orthodoxis Ecclesiae magistris expositus est, ita ut in P littera prior numerus, id est, mille. CC. LX., quod sunt tres anni et semis, inueniatur, quo temporis spatio Christus mundo praedicasse cognoscitur.

  • 43 Apoc. 12,6 + Bède exp. apoc. 2,12,6 (PL 93, 167 A, l. 3 ; CCSL 121A, p. 391, l. 73-74) : « Et mulie (...)
  • 44 Bède, exp. apoc. 2,12,6 (PL 93, 167 A, l. 14 sq. ; CCSL 121A, p. 391, l. 79-84) : « Vbi habet locum (...)

Menses enim trium semis annorum, id est, tricies quadrageni et bini, mille. CC. LX. dies efficiunt, sub quo numero ciuitas sancta calcari a gentibus in Apocalypsi describitur, et mulier a facie draconis fugere in solitudinem, ubi habet locum paratum a Deo, ut ibi pascatur eodem numero dierum43, qui numerus mystice omnia Christianitatis tempora conplectitur, ut Patrum firma habet traditio, quia Christus cuius haec corpus est tantum in carne temporis praedicauerit44, quo siue sub spe aeternorum peregrinatione praesentis heremi gaudet, seu persecutionis molestiam ab infidelibus uel a falsis fratribus patitur.

22Raban réfléchit sur la fin du monde. Il retrouve donc l’Apocalypse, et c’est l’ouvrage de Bède qui lui sert de référence naturelle.

C 23, 24-29. Le Thème : le nombre vingt-quatre

  • 45 Bède, exp. apoc. 1,4,4 (PL 93,143, l. 26sq. ; CCSL 121A, p. 279, l. 28-33) : « et in circuitu sedis (...)

« Huius eiusdemque numeri seniores in circuitu sedis illius potentissimae, de qua Apocalypsis narrat, unde procedunt fulgura, uoces et tonitrua, sedisse describuntur, Ecclesiam uidelicet designantes per geminum testamentum de patriarchis et apostolis generatam, quae ob iudiciariam eius in Christo dignitatem in circuitu illius sedisse cernitur45. De qua dicit Saluator regni sui potentiam demonstrans : Et ego, inquit, si exaltatus fuero a terra, omnia traham ad meipsum. Traxit quippe ad se cuncta Saluator, cum in cruce positus, omnem sibi subiecit potestatem, de qua resurgens tertia die, discipulis suis locutus est : Data est, inquit, mihi omnis potestas in caelo et in terra ».

23Encore l’Apocalypse de Bède. Remarquer, par rapport au texte immédiatement précédent de C 22, que Raban n’a pas suivi le fil du texte de l’Apocalypse, ni celui de Bède ; chaque carmen figuratum fonctionne suivant sa propre logique.

C 24, 2-63. Le thème : le nombre cent quarante-quatre

  • 46 Apoc. 7,4 + Bède, exp. apoc. 1,7 (PL 93, 150, l. 13 ; CCSL 121A, 311, l. 42-43) : « et audiui numer (...)
  • 47 Apoc. 7,4 : « et ecce agnus stabat, supra montem Sion et cum illo » + Bède, tabern. 3, CCSL 119A, p (...)
  • 48 Gal. 3,29.

Continet ergo haec figura sanctae crucis in. IIII. pentagonis formata, numerum. C.XL.IIII. litterarum, in. IIII. uersibus conscriptum : secundum cuius pluralitatem millenario multiplicato in Apocalypsi multitudo illa signatorum, ex omni tribu filiorum Israhel46 conputatur, numerusque ille albatorum, qui cum agno supra montem Sion stabant47, denotatur. Primo uidelicet in signatorum millibus innumerabilis significatur totius Ecclesiae multitudo, quae de patriarchis, uel prosapia carnis, uel fidei est imitatione progenita. Si enim, inquit, uos Christi, ergo Abrahae semen estis48.

  • 49 Bède, exp. apoc. 1,7 (PL 93, 150, l. 17 ; CCSL 121A, p. 311-312, l. 43-50) : « hoc numero finito in (...)
  • 50 Bède, exp. apoc. 1,7,3 (PL 93,149, l. 52sq. ; CCSL 121A, p. 310, l. 27-29) : « ex quo Dominus passu (...)
  • 51 Bède, exp. apoc. 1,7,3 (PL 93,149, l. 58sq. ; CCSL 121A, p. 311, l. 32-34) : « [...] ad hoc gentium (...)

Ad augmentum autem perfectionis pertinet et ipsa.X.II. duodecies multiplicari, et ad summam millenario perfici, qui est denarius numerus quadratus solidus, significans stabilem Ecclesiae uitam49. Ex quo igitur Dominus passus est, contritum est imperium mundani principatus50, et ad hoc gentium confractum est imperium, ut signo fidei cui restiterant facies sanctorum libere denotarentur51[...]

  • 52 Vulgate, Matth. 22, 37 : « diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et in tota anima tua et in t (...)

Deinde grex ille dealbatorum in eiusdem numeri quantitate annumeratur, et sanctae uirginitatis in electis copiosa numerositas intimatur. Sed finitum tamen numerum pro infinito hic positum, quisque sanum sapiens intellegere debet, secreti significatione mysterii uirginali aptum examini, quod Deum ex toto corde, tota anima, totaque mente diligens52 corporis quoque, quod ex. IIII. constat elementis, illi est integritate sacratus.

  • 53 Bède, exp. apoc. 2,14 (PL 93, 173, l. 2 ; CCSL 121A, p. 419, l. 9-18) : « numerus hic finitus pro i (...)
  • 54 Apoc. 13,3.
  • 55 Apoc. 14,3.
  • 56 Bède, exp. apoc. 2,14 (PL 93,173, l. 28sq. ; CCSL 121A, p. 431, l. 34-37) : « [...] illi qui euange (...)
  • 57 Apoc. 14,3.
  • 58 Bède, exp. apoc. 2,14 (PL 93,173, l. 43sq. ; CCSL 121A, p. 423, l. 43-49 : « et nemo poterat dicere (...)

Ter enim terni nonus, et quater quaterni deciis sexis, sedecies autem noueni.C.XLIIII. adimplent, ut cum de his qui in artioris uitae gradu constituti, merito in Sion monte cum agno tam perfecta multitudo cernatur, de ceteris Ecclesiae membris non dubitetur53. Et cantabant quasi canticum nouum ante sedem, et ante. IIII. animalia et seniores54, et reliqua. Illi quasi cithara sua cantant Deo, qui angelicae privilegio castitatis totos se Domino faciunt holocaustum, et tollentes crucem suam sequuntur agnum quocumque ierit, cantabuntque quasi canticum nouum5556, quod nemo alius potest canere57 ; quia singulariter canticum agno cantare, est cum eo in perpetuum prae cunctis fidelibus etiam de carnis incorruptione gaudere. Quod tamen electi ceteri canticum audire possunt, licet dicere nequeant, quia per caritatem quidem in illorum celsitudine laeti sunt, quamuis ad eorum praemia non adsurgant58.

  • 59 Isai. 31,9. Ce n’est pas le texte de la Vulgate. Mais il correspond à Hier., in Isai. 2,4,1 ; 10,31 (...)
  • 60 Gen. 1,28.

Vetus quidem erat canticum : Beatus qui habet semen in Sion, et domesticos in Hierusalem59. Et item : Crescite et multiplicamini et replete terram60.

  • 61 Ibid. « vetus erat canticum : beatus qui sedem (« semen » Raban) in Sion et [...] in Ierusalem hebe (...)
  • 62 Is. 54,1 ; Gal. 4,27. La suite (« propheta ») montre que Raban pense à Isaie.

Nouum enim est : Laetare, sterilis, quae non paris61 ; erumpe et clama, quae non parturis, quia plures filii desertae magis quam eius quae habet uirum62. Et item idem propheta dicit : Et non dicat eunuchus, Ecce ego lignum aridum ; haec dicit Dominus eunuchis qui custodierunt sabbata mea, et elegerunt quae uolui, et tenuerunt foedus meum : Dabo eis in domo mea et in muris meis locum, et nomen melius filiis et filiabus, nomen sempiternum dabo eis quod non peribit. Et item : Beatae steriles quae non genuerunt, et ubera quae non lactauerunt, et reliqua.

24L’explication est à trouver dans les marges de l’Apocalypse ; encore une fois la source de Raban est l’ouvrage de Bède.

C 25, 9-49. Le thème : le rapport de l’Alleluia et de l’Amen avec la Croix

  • 63 Apoc.19,1-8.

Ita enim ibi scriptum est : Post haec audiui uocem quasi uocem magnam turbarum multarum in caelo dicentium : Alleluia, laus et gloria et uirtus Deo nostro est, quia uera et iusta iudicia eius sunt, quia iudicauit de meretrice magna, quae corrupit terram in prostitutione sua, et uindicauit sanguinem seruorum suorum de manibus eius. Et iterum dixerunt Alleluia : et fumus eius ascendit in saecula saeculorum. Et ceciderunt seniores. XXIIII. et quattuor animalia, et adorauerunt Deum sedentem super thronum dicentes : Amen, Alleluia. Et uox de throno exiuit dicens : Laudem dicite Deo nostro omnes serui eius, et qui timetis eum pusilli et magni. Et audiui quasi uocem turbae multae, et sicut uocem aquarum multarum, et sicut uocem tonitruorum magnorum dicentium, Alleluia : quoniam regnauit Dominus Deus noster omnipotens, gaudeamus et exsultemus et demus gloriam nomini eius, quoniam uenerunt nuptiae agni, et uxor eius praeparauit se, et datum est illi byssinum, ut cooperiat se, byssinum splendens candidum ; byssinum enim iustificationes sunt sanctorum63, et reliqua.

  • 64 Bède, exp. apoc. 3,19 (PL 93,187, l. 49sq. ; CCSL 121A, p. 487, l. 34-38) : « post haec audiui quas (...)
  • 65 Matth. 25,26.

Haec enim omnia licet praedicta sint de futuro in caelis sanctorum gaudio post resurrectionem, tamen ea iam nunc ex parte canit Ecclesia spe iam salua facta ; tunc autem perfecte, cum discessio facta fuerit, et cum apertius uindicata64. Post uniuersale ergo iudicium Domini separabuntur penitus oues ab haedis, et ibunt impii in supplicium aeternum, iusti autem in uitam aeternam65.

  • 66 Bède, exp. apoc. 3,19,7 (PL 93,188, l. 32sq. ; CCSL 121A, p. 491, l. 73-75) : « Et demus gloriam ei (...)

Nunc quidem sanctorum animae post mortem in paradisum uadunt, et impiorum in poenam, Domino manifestante in paupere et diuite, sed corpora finem mundi exspectant ; et dantur nunc iustis singulae stolae albae, cum in animabus suis requiem percipiunt aeternam ; tunc autem dabuntur binae stolae, quando corpora eorum inmortalitate dedita, simul cum animabus regnum accipient sempiternum. Nuptiae ergo tunc uerae apparebunt agni, cum tota Ecclesia Domino in thalamo regni caelestis sociabitur66, et tunc perfecte istud frequentabitur canticum, quando totius Ecclesiae gaudium erit perfectum.

  • 67 Bède, exp. apoc. 3,19,4 (PL 93,188, l. 12sq. ; CCSL 121A, p. 489, l. 55-60) : « dicentes Amen Allel (...)

Haec ergo duo uerba hebraica, id est, Alleluia et Amen, cum interpretari queant, nam Alleluia laudate Dominum interpretatur, Amen quoque in fidem siue ueritatem transfertur, propter reuerentiam tamen sanctitatis primae illis linguae seruatur auctoritas ; atque Alleluia in Dominicis diebus totoque quinquagesimae tempore, propter spem resurrectionis, quae in Domini est laude futura, continue canit Ecclesia67 ; Amen uero propter impetrandam eamdem perpetuam uitam ; immo omne bonum quod in praesenti siue in futuro a Domino optat accipere, ad sacerdotis deprecationem seu benedictionem, rite deuotio respondet fidelium ».

25À la base, encore le texte de l’Apocalypse, lu avec le commentaire de Bède, que Raban suit librement : citation pure et simple, résumé, adaptation.

***

Quelques conclusions et considérations méthodologiques rapides :

  1. La plus évidente après analyse est que Raban s’est beaucoup servi de Bède, mais sans jamais le citer, pour élaborer l’in honorem. Pourquoi cette différence avec l’oeuvre exégétique où il donne ses références ? On peut risquer l’hypothèse que dans l’oeuvre exégétique Raban veut faire oeuvre « scientifique », montrer qu’il est exhaustif, et qu’il faut qu’il cite. L’in honorem sert principalement à la ruminatio monastique ; dans cette perspective, l’auteur s’efface et laisse la place à sa prière poétique. D’où le très petit nombre de citations explicites dans l’in honorem.

  2. Ensuite, Bède a été utilisé comme source d’informations « techniques » et comme source exégétique ; nous n’avions pas relevé auparavant de blocs de textes immédiatement identifiables.

  3. Raban n’hésite pas à citer d’autres auteurs (Augustin, Sedulius), éventuellement en modifiant leur texte pour l’adapter à ses intentions, en passant par le canal de Bède. Autrement dit, son utilisation n’est pas servile, mais intelligente (et rappelons ici que ses emprunts sont restés inaperçus jusqu’à aujourd’hui, ce qui doit nous rendre modestes). Et Bède est un médiateur de la grande tradition patristique.

  4. L’étendue des citations de Bède rend quasiment certaine la présence de plusieurs ouvrages de Bède dans la bibliothèque de Raban à Fulda (et bien probablement déjà à Tours) : le De templo, le De temporum ratione, le De tabernaculo, le commentaire sur Luc et surtout celui sur l’Apocalypse ; on ne peut pas ne pas évoquer à l’activité de Raban au sein de l’école de Fulda, activité impensable sans la présence d’une bibliothèque bien fournie. Sous cet angle, on peut considérer l’In honorem comme un témoignage de l’activité intellectuelle dans un grand monastère carolingien.

    • 68 Dans son Il ’liber sanctae crucis’ di Rabano Mauro. Testo - immagine - contesto, Zürich, Peter Lang (...)

    Enfin, une considération complémentaire : même si elle n’est pas claire, il y a sûrement une logique permettant de comprendre pourquoi et comment Raban utilise un auteur plutôt qu’un autre et plutôt ici que là. Et pourquoi le commentaire sur l’Apocalypse de Bède occupe-t-il une place si importante, notamment dans le dernier tiers de l’œuvre ? Nous avons naguère remarqué que l’in honorem pouvait être lu comme une histoire sainte de l’homme ; une teinte apocalyptique était sans doute bien à sa place à la fin de l’œuvre. Tout récemment, Michele C. Ferrari68 relevait que dans le livre de Raban, l’auteur se réfère constamment à la Bible (ce que la Patrologie Latine permettait déjà de comprendre). Il y voyait une sorte de préparation à la longue série de commentaires bibliques qui a fait de lui une autorité en matière exégétique. En quelque sorte, l’œuvre globale de Raban développe et commente sa première oeuvre qui en est pour ainsi dire le concentré : la Bible est à la base, avec les commentaires venus de l’Antiquité Tardive. Nous pouvons aujourd’hui apporter avec cette étude une confirmation aux intuitions de M. C. Ferrari et les compléter par l’utilisation de Bède comme l’un des médiateurs essentiels de cette culture. Mais il est clair que la réflexion en est aujourd’hui à ses débuts et qu’un travail exhaustif sur l’in honorem considéré sous cet angle reste à faire.

  • 69 Voir S. Rabau, L’intertextualité (coll. Corpus), Paris 2002, p. 33.
  • 70 Ibid., p. 136.
  • 71 Ibid., p. 213.

26Plus généralement, la citation indique les choix de l’auteur69 ; elle a un sens à la place où elle est. Qu’elle soit implicite ou explicite n’est pas indifférent. Elle crée un « objet littéraire » véritable, d’autant plus qu’elle est « fondue » dans le texte à tel point qu’on ne s’en est pas avisé jusqu’ici70. Raban a-t-il voulu que ses citations échappent à ses lecteurs et, si la réponse est oui, jusqu’à quel point ? Son œuvre est comme une végétation71 qui pousse sur la Bible et les auteurs patristiques jusqu’à l’époque carolingienne.

27Notons à titre de dernier mot qu’une question pratique subsiste pour les éditeurs : comment trier la masse d’informations dont nous disposons maintenant et comment la présenter de manière pertinente ?

Notes

1 Dans ce qui suit, le texte de Raban est imprimé en romaine, la Bible est en italique, et Bède (ou x) est souligné.

2 Vulg. Tim. 3,15.

3 Luc. 20,35-36.

4 Ioh. 2,19.

5 I Cor. 3,16.

6 Paralip. lib. 1,6,10. Citation ajoutée à Bède par Raban

7 Quelques adaptations opérées par Raban sur Bède templo lib. 1, l. 7sq. (CCSL 119A, p. 148, l. 7-26) : « ad hanc domum pertinent [...] digni habebuntur saeculo [...] aequales enim angelis sunt [...] eius in nobis efficimur [...] et ipsius domini uidelicet [...] super ipsum dominum ». Le sujet du chapitre est : « quod aedificatio tabernaculi et templi unam eandem Christi Ecclesiam designet ».

8 Bède, templo lib. 1, l. 287 (CCSL 119A, l. 283-289) : « quod ostendit apostolus... positum est quod est... saluos fieri ». Le sujet du chapitre est : « de quali lapide templum sit factum ».

9 Bède, in principium Genesis 3,11, l. 595 + in Cantic. lib. 4,6, l. 253.

10 I Petr. 2,4-5.

11 Bède, hom. evang. 2, hom. 25, l. 227 : « in hoc ergo fundamento lapides... et prius patriarchae et prophetae et postmodum sunt apostoli instructi... ».

12 A rapprocher de Bède, in Cantic. lib. 5,7, l. 823 : « nullus potuit... regni adita caelestis ante incarnationem passionem resurrectionem ascensionem domini saluatoris intrare ».

13 III Reg. 5,17 + Bède, templo 1, l. 304. (CCSL 119A, l. 282-283).

14 Bède, templo 1, l. 304 (CCSL 119A, l. 304) : « quadratum... figurae corda assimilantur electorum [...] occurrentium rerum aduersitate [...] suscepit ».

15 Bède, de natura rerum 4, l. 9sq. (CCSL 123A, p. 195, l. 2-10) : « terra enim, ut grauissima et quae ab alia natura sufferri non possit imum in creaturis obtinet locum [...] quae tamen quadam naturae propinquitate sibimet ita commiscuntur, ut terra [...] » Le chap. est intitulé « de elementis ».

16 Hier. in Ezech, I, I, l. 392.

17 Verg., Aen. I, 90.

18 Hier. in Ezech, I, I, l. 224.

19 Juvencus, evang., praef. 11-12 : « Et uertigo[...]/Aethera sidereum iussa moderamina uoluet ».

20 Hier., in Ecclesiasten 1,6, l. 156.

21 Cf. Bède, de temporum ratione, cap. 34 (« de quinque circulis mundi et subterraneo siderum meatu »), l. 48 (CCSL 123B, p. 00, l. 00) : « meminit horum et poeta :/Quinque tenent caelum zonae, quarum una corusco/semper sole rubens, et torrida semper ab igni/ ». Le poète dont Bède cite deux vers est Virgile, georg. 1,233-234 (cf. ISID. nat. rer. 9,3).

22 Verg. georg., I, 240.

23 Bède, tabernaculo 3, l. 772 (PL 91, 477 D, ch. 6 ; CCSL 119A, p. 112, l. 794) : « sol iustitiae... cunctas orbis nostri plagas sua esset luce repleturus in exemplum solis mundani [...] ».

24 Bède, exp. apoc. 3,21,20 (PL 93, 202 D ; CCSL 121A, p. 559, l. 360-364) : « cuius artifex et conditor deus, qui est fundamentum fundamentorum et pro nobis etiam pontifex fieri dignatus est ut [...] ablueret [...] dedicaret [...] propria possidet [...] pontificis iidem lapides et ipsi patriarcharum nominibus inscripti iubebantur inponi, [...] Iesu Christo [...] conpleta. Haec de lapidibus pretiosis [...] ».

25 Bède, temporum ratione 39, l. 51 sq. (PL 90, 469-470 ; CCSL 123B, p. 402-404, l. 20-59 ; la citation proprement dite va des l. 35 à 59) : « Verum si qui nostram in hoc spernendam putat assertionem, legat beati Aurelii Augustini quartum de sancta Trinitate libellum, ubi de senarii numeri in quo mundus factus est, perfectione disserens, etiam huius quadrantis mentionem facere, immo et eum certi mysterii gratia per omnipotentem conditoris sapientiam prouisum factumque docere non omisit ». « Vnum enim, inquit, et duo et tria, sex fiunt ; qui numerus... Annus etiam unus [...] Sexagenarius ergo numerus dierum sexta pars anni est ». Et paulo post : « Proinde, inquit, per senarium primi uersus multiplicatur [...] Sed quoniam [...] ex cursu quadriennio [...] Ita in anni [...] senarius plurimum ualet ».

26 Bède, tabernaculo 2, l. 967 (PL 91, 442 B ; CCSL 119A, p. 66, l. 972) : « genus humanum sua passione restaurauerit ». Le chap. 6 de Bède est intitulé « de tabularum tabernaculi positione ».

27 Vulg., Dan. 9, 24.

28 Dan. 9, 24.

29 Bède, temporum ratione 9, l. 13 (PL 90, 333-334 ; CCSL 123B, p. 305, l. 14-22). Le titre du chap. 9 est « de hebdomadibus LXX propheticis ».

30 Ibid., 334 B (CCSL 123B, p. 306, l. 31-34) : « Neemias... pincerna regis Artarxersis [...] impetrauerit ab eo restaurari muros Hierusalem, templo muro ante Cyro permittente constructo ».

31 Dan. 9, 26.

32 Bède, temporum ratione 9, l. 57 (PL 90, 336A ; CCSL 123B, l. 57-69). Noter que les l. 65-68 de Raban résument le passage intermédiaire de Bède : 490 années lunaires font 475 années solaires.

33 Dan. 9, 27.

34 Dan. 9, 27.

35 Bède, temporum ratione 9, l. 80-83 (PL 90,337 A ; CCSL 123B, l. 80-83) : « confirmabit autem pactum multis hebdomas una. Hoc est, in ipsa nouissima [...] conuerterunt et in dimidio [...] sacrificium ».

36 Ibid. 9, l. 84 (PL 90, 337 A ; CCSL 123B, p. 308-309, l. 84-86) : « dimidium hebdomadis huius quintus decimus annus Tiberii Caesaris erat quando inchoato [...] coepit ».

37 Le texte cité est Sedulius, Carmen paschale 5,190-195. Voir aussi Bède, Luc. exp. 6,23, l. 533 (PL 92, 615 C-D ; CCSL 120, p. 401, l. 1553-1544) : « qualiter sane dominus in cruce sit positus quidue eadem sacratissimi corporis positio regalis in se typi contineat Sedulius in paschali carmine pulchre uersibus dixit : ’Neue quis ignoret speciem crucis esse colendam/Quae dominus portauit ouans ratione potenti/Quattuor [...]/ Et cruce complexum Christus regit undique mundum ».

38 Bède, de templo 2, 19, l. 787 (PL 91, 790 A ; CCSL 119A, l. 787-794) : « Duo milia batos capiebat. Millenarius namque numerus [...] iustorum conscientia designatur ».

39 L’adjectif quadrifidus est rare. Voir Adamnan Hiensis (624-704), loc. sanct. 2, 21, l. 5 : « ecclesiam quae quadrifida [...] extenditur quasi in similitudinem crucis » ; Bède, loc. sanct. 14, l. 2 : « ecclesia quadrifida est, hoc in crucis modum facta ».

40 « Confixus in stipite » est un poétisme qui vient de Juvencus, evang. 4,700 : « Liberet et mirero confixum stipite regem/ » ; Raban, in hon. B 4,18 : « In cruce factorem, confixum in stipite regem/ » (voir aussi C 18,62 ; D 4,37). La préposition in a été rajoutée pour avoir le nombre de lettres imposé par le cadre du poème figuré.

41 Bède, de templo 1, l. 803 sq. (PL 91,754 C-755 A ; CCSL 119A, p. 167, l. 803-830) : « quod autem omnis altitudo templi centum uiginti cubitorum ad idem sacramentum respicit quod et primitiua in Hierosolimis ecclesia post passionem et resurrectionem et ascensionem domini in caelos in hoc numero uirorum gratiam sancti spiritus accepit. Quindecim namque quae ex septem et octo constant solent non numquam ad significationem referre uitae quae nunc in sabbatismo geritur animarum fidelium perficietur autem in fine saeculi resurrectione corporum inmortalium. Ipsa autem quindecim in trigonum ducta, id est cum omnibus suis partibus adnumerata, centum uiginti efficiunt. Quapropter apte numero [...] misit qui eos qui [...] in laude fecit [...] in carne incorruptibili ascendens [...] sancti spiritus [...] collaudant ». Le chap. 8 de Bède est intitulé « de ascensu uel factura medii ac tertii tabernaculi ».

42 Augustin, quaest. euang. 2,14,2 : « sicut uiginti quattuor [...] lustratur, ita ministerium [...] terni septuaginta duobus faciunt ». Bède, temporum ratione 5, l. 13 (PL 90, 309 A, chap. 5, de die ; CCSL 123B, p. 283, l. 13-18) : « dicit < Augustinus > in libro quaestionum euangelii secundo septuaginta duorum discipulorum summam figuraliter explanans : sicut XXIIII [...] lustratur, ita misterium [...] septuagies dipondius ».

43 Apoc. 12,6 + Bède exp. apoc. 2,12,6 (PL 93, 167 A, l. 3 ; CCSL 121A, p. 391, l. 73-74) : « Et mulier fugit in solitudinem. Ecclesia sub spe uiuens aeternorum peregrinatione praesentis eremi gaudet, accepta potestate [...] »

44 Bède, exp. apoc. 2,12,6 (PL 93, 167 A, l. 14 sq. ; CCSL 121A, p. 391, l. 79-84) : « Vbi habet locum paratum a Deo. Esto mihi, inquit, in Deum protectorem, et in locum refugii, ut saluum me facias. Vt ibi pascant illam diebus mille ducentis sexaginta. Isto dierum numero, qui tres semis annos facit, omnia christianitatis tempora complectitur, quia Christus, cuius haec corpus est, tantum in carne temporis praedicauerit ».

45 Bède, exp. apoc. 1,4,4 (PL 93,143, l. 26sq. ; CCSL 121A, p. 279, l. 28-33) : « et in circuitu sedis sedilia uiginti quattuor et super thronos uiginti quattuor seniores sedentes. Ecclesiam quam propter societatem fidei in una sede uiderat, eamdem per geminum testamentum de patriarchis et apostolis generatam, in uiginti quattuor sedilibus cernit, sedentem autem propter iudiciariam eius in Christo dignitatem ».

46 Apoc. 7,4 + Bède, exp. apoc. 1,7 (PL 93, 150, l. 13 ; CCSL 121A, 311, l. 42-43) : « et audiui numerum signatorum centum quadraginta quattuor milia ex omni tribu filiorum Israel ».

47 Apoc. 7,4 : « et ecce agnus stabat, supra montem Sion et cum illo » + Bède, tabern. 3, CCSL 119A, p. 114, l. 836 : « uidi in quibus, agnum stantem supra montem Sion et cum illo ».

48 Gal. 3,29.

49 Bède, exp. apoc. 1,7 (PL 93, 150, l. 17 ; CCSL 121A, p. 311-312, l. 43-50) : « hoc numero finito innumerabilis significatur [...] millenarium [...] ecclesiae stabilem uitam ».

50 Bède, exp. apoc. 1,7,3 (PL 93,149, l. 52sq. ; CCSL 121A, p. 310, l. 27-29) : « ex quo Dominus passus est, non solum hostis aduersarii, sed et mundani principatus contritum est imperium ».

51 Bède, exp. apoc. 1,7,3 (PL 93,149, l. 58sq. ; CCSL 121A, p. 311, l. 32-34) : « [...] ad hoc gentium confractum est imperium, ut signo fidei, cui restiterant facies sanctorum libere notaretur. Nam et ipsa crucis figura dilatatum ubique Domini significat regnum [...] ».

52 Vulgate, Matth. 22, 37 : « diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et in tota anima tua et in tota mente tua » ; Marc. 12,30 : « diliges [...] in tota anima tua et ex [...]» ; Luc. 10,27 : « diliges [...] ex tota anima tua et [...] ex omni mente tua ». L’adaptation diligens vient de Bède.

53 Bède, exp. apoc. 2,14 (PL 93, 173, l. 2 ; CCSL 121A, p. 419, l. 9-18) : « numerus hic finitus pro infinito debet intellegi et secreti significatione mysterii uirginali aptus examini, quod deum [...] corpori quoque [...] quatuor qualitatibus subsistit, illi [...] sacratum. Ter enim terni nonus, et quater quaterni decus sexis ; Sedecies [...] qui in carnalis uitae constituti, merito in monte Sion cum agno uidentur, tam perfecta multitudo cernatur, [...] dubitetur ».

54 Apoc. 13,3.

55 Apoc. 14,3.

56 Bède, exp. apoc. 2,14 (PL 93,173, l. 28sq. ; CCSL 121A, p. 431, l. 34-37) : « [...] illi qui euangelicae priuilegio castitatis totos se domino faciunt holocaustum, singulariter abnegant semet ipsos, et tollentes [...] quocumque uadet. Et cantabant quasi canticum nouum ante sedem » (Vulg. apoc. 14,3).

57 Apoc. 14,3.

58 Bède, exp. apoc. 2,14 (PL 93,173, l. 43sq. ; CCSL 121A, p. 423, l. 43-49 : « et nemo poterat dicere canticum, nisi illa centum quadraginta quattuor milia, qui empti sunt de terra. Singulariter canticum [...] dicere nequeunt [...] de illorum [...] assurgunt ».

59 Isai. 31,9. Ce n’est pas le texte de la Vulgate. Mais il correspond à Hier., in Isai. 2,4,1 ; 10,31,6 (l. 13 + 59) ; 10,32,1 ; 15,56,3 ; in Zach. 3,14 ; adv. Iouin. 1,22 ; epist. 22,21 ; 57,11. ; Paul. Nol. epist. 13,16. Et Bède, exp. apoc., CCSL 121A, p. 421, l. 38-39.

60 Gen. 1,28.

61 Ibid. « vetus erat canticum : beatus qui sedem (« semen » Raban) in Sion et [...] in Ierusalem hebet. Nouum enim est [...] laetare [...] non paris ».

62 Is. 54,1 ; Gal. 4,27. La suite (« propheta ») montre que Raban pense à Isaie.

63 Apoc.19,1-8.

64 Bède, exp. apoc. 3,19 (PL 93,187, l. 49sq. ; CCSL 121A, p. 487, l. 34-38) : « post haec audiui quasi uocem magnam tubarum multarum in caelo dicentium alleluia, laus et gloria et uirtus deo nostro. Haec nunc ex parte dicit ecclesia, tunc autem perfecte cum discessio [...] uindicata ».

65 Matth. 25,26.

66 Bède, exp. apoc. 3,19,7 (PL 93,188, l. 32sq. ; CCSL 121A, p. 491, l. 73-75) : « Et demus gloriam ei, quia uenerunt nuptiae Agni. Nuptiae sunt Agni, cum ecclesia domino in thalamo regni caelestis sociabitur ».

67 Bède, exp. apoc. 3,19,4 (PL 93,188, l. 12sq. ; CCSL 121A, p. 489, l. 55-60) : « dicentes Amen Alleluia. Haec uerba cum interpretari queant (nam in fidem siue ueritatem et laudem domini, ut dixi, transferuntur), propter reuerentiam tamen sanctitatis primae illis linguae seruatur auctoritas. Nam et Alleluia dominicis diebus totoque quinquagesimo tempore [...] ecclesia ».

68 Dans son Il ’liber sanctae crucis’ di Rabano Mauro. Testo - immagine - contesto, Zürich, Peter Lang, 1998, p. 412-413.

69 Voir S. Rabau, L’intertextualité (coll. Corpus), Paris 2002, p. 33.

70 Ibid., p. 136.

71 Ibid., p. 213.

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search